budowa mchów i mszaków

U mchów bocznozarodniowych zwykle liście na pędach głównych (liście łodygowe) różnią się od liści na rozgałęzieniach pierwszego i dalszych rzędów (liście gałązkowe).

Określa się, że stroną brzuszną (wentralną) liścia jest jego strona przyosiowa (od strony łodyżki) a stroną grzbietową (dorsalną) liścia jest strona odosiowa tj. odsunięta od łodyżki.

Brzeg liścia może być płaski.
Gdy brzeg jest zakrzywiony:

• na stronę brzuszną (na wzniesionych pędach będzie to ku górze) to może być zagięty lub gdy silniej to zawinięty,
• na stronę grzbietową (na pędach wzniesionych to w dół) to mówimy że jest odgięty lub gdy silnie to podwinięty.

Żebro (nerw, żeberko) w (niby)liściach mchów jest wizualnie analogiem nerwu głównego liści roślin wyższych. Nie pełni jednak (prawie) nigdy funkcji przewodzących a jedynie mechaniczne.

Zewnętrzna powierzchnia komórek liścia może być gładka lub brodawkowana, z jedną lub większą liczbą brodawek (brodawkowatych wyrostków/zgrubień ściany komórkowej). Brodawki mogą być po obu stronach liścia lub po jednej, na całej powierzchni liścia lub tylko w jego części.
Gładka powierzchnia zewnętrznych ścian komórek liściowych może być płaska lub rzadziej jest wypuczona, wtedy mówimy o pęcherzykowatych komórkach liściowych. Ta forma, przy pewnej wprawie, jest dostrzegalna przy obserwacji mikroskopowej powierzchni liści. Słabe wypuczenie zewnętrznych ścian komórkowych (pęcherzykowato wypukłe) jest dostrzegalne tylko na przekroju poprzecznym liścia i nie kwalifikuje się jako typowe pęcherzykowate.

Parafylia (nibylistki) to twory na powierzchni łodygi (pomiędzy liśćmi), z chloroplastami, o charakterze listkowatym lub nitkowate (często silnie rozgałęzione powyżej 1 – 2 komórek nasady).
Nitkowate parafylia zwykle rozmieszczone są w dwóch rzędach na powierzchni pędu.
Listkowate parafylia mają ±wyraźną blaszkę i są osadzone prawie podłużnie do osi pędu lub nieco pod kątem do niej.

Pseudoparafylia (pseudonibylistki) to liściopodobne lub nitkowate twory na łodydze w nasadzie zaczątka bocznej gałązki.

Włoski pachwinowe zbudowane są z jednego szeregu, (2) 3 do kilkunastu, zwykle wydłużonych i ±cienkościennych komórek. Znajdują się w pachwinach liści; jako że zwykle są dość nietrwałe, należy szukać je pomiędzy górnymi liśćmi, po starannym oderwaniu liści pojedynczo, sztuka po sztuce.

Główna części sporofitu mszaków w której znajdują się jego zarodniki. W wąskim znaczeniu terminu puszka używa się dla urnowatej część puszki zawierającej zarodniki.

U części mchów przy górnym brzegu puszki znajduje się pierścień (lat. annulus) — pas 1-N komórek pomiędzy brzegiem urnowatej części puszki a wieczkiem, w różny sposób pękający/odwijający się podczas dojrzewania sporofitu.

Perystom (ozębnia) to górna część puszki, "zębaty" twór uczestniczący w uwalnianiu i rozsiewaniu zarodników.

Wieczko osłania od góry niedojrzałą puszkę (jej perystom); z brzegiem puszki łączy ją pierścień.

Czepek to górna, rozerwana część rodni okrywająca dojrzewającą puszkę.

Perychecjum to listkowata (u mchów) lub innej formy (np. u wątrobowców) okrywa gametangiów żeńskich - rodni.

Pomiędzy gametangiami u mchów zazwyczaj znajdują się parafizy (wstawki) - twory wielokomórkowe, zwykle wydłużone, włosowate, buławkowate lub liściowate.

Nitkowate, często rozgałęzione twory na gametofitach mszaków przytwierdzające je do podłoża i wspomagające w pobieraniu wody i soli mineralnych. Ryzoidy są zwykle brązowo lub brunatno zabarwione; ściany komórkowe są gładkie lub brodawkowane, czasem z wyrostkami do światła komórki. U niektórych mchów warstwa ryzoidów pokrywa powierzchnię łodyżki; mogę się też one tworzyć np. na liściach, żebrze. U mchów chwytniki są wielokomórkowe, ze skośnymi poprzecznymi ścianami komórkowymi; u wątrobowców są jednokomórkowe.

Komórki izodiametryczne tj. równowymiarowe mają ±jednakowy wymiar w każdym kierunku tj. formę mają pośrednią pomiędzy sześcianem/wielobokiem foremnym a sferą. W przekroju poprzecznym zbliżone do kwadratu lub wieloboku foremnego.

Komórki parenchymatyczne tworzą tkankę parenchymatyczną (miękisz) - tkankę wypełniającą. Ściany komórkowe są zwykle cienkie i pomiędzy komórkami znajdują się przestwory międzykomórkowe. Ich kształt jest zwykle izodiametryczny, rzadziej wydłużony - prostokątny.