hemerobia

Pojęcie hemerobia bezpośrednio odnosi się do siedlisk i opisuje stopień antropogenicznego przeobrażenia (od greckiego hemeros - oswojenie) siedliska.

Stopień przekształcenia/"oswojenia" ma swój stosunkowo prosty do określenia wyraz w:

- roślinności (odstępstwa zbiorowisk roślinnych od roślinności potencjalnej w kierunku zbiorowisk antropogenicznych)m

- i we florze siedliska - przejawia się m.in. wzrostem udziałem gatunków hemerofilnych (antropofitów i apofitów) a ubytkiem wielu gatunków rodzimych, z grupy mniej lub bardziej hemerofobowych spontaneofitów

- wysokie stopnie przekształcenia zmieniają też abiotyczny element ekosystemu.

Poprzez ocenę relację taksonu z wieloma siedliskami o różnym stopniu hemerobii można wyznaczać pochodne wskaźniki hemerobii dla taksonów takie jak: średni poziom hemerobii gatunku i wskaźnik hemerobii gatunku.

Biorąc pod uwagę stopień przekształcenia siedliska można zbudować skalę hemerobii wg narastania hemerofilii (malenia hemerofobii); w nawiasie podano wartość liczbową wg /Chmiel J. (1993)^[575.1]/ użytą dla wyliczeń średniego poziomu hemerobii gatunku i wskaźnika hemerobii gatunku:

- stopień ahemerobny (ahemerobowy) (0)- siedliska nieprzekształcone, z roślinnością pierwotną, takich w Europie praktycznie brak,

- stopień oligohemerobny (oligohemerobowy) (20) - o niewielkim natężeniu antropopresji, roślinność jest zbliżona do potencjalnej naturalnej, udział neofitów znikomy,

- stopień mezohemerobny (mezohemerobowy) (40) - stabilne układy poddane zwykle użytkowaniu pokrywy roślinnej np. lasy gospodarcze, łąki, murawy napiaskowe i kserotermiczne, zbiorniki wodne i cieki naturalne w niewielkim stopniu zanieczyszczone; zmiany podłoża niewielkie i odwracalne; roślinność półnaturalna, z udziałem neofitów do kilkunastu procent,

- stopień euhemorobny - (euhemerobowy) siedliska pod silną antropopresją, znacznie przekształcone; z antropogenicznymi zbiorowiskami roślinnymi - ruderalnymi i segetalnymi oraz silnie przekształconymi półnaturalnymi, z dużym udziałem antropofitów, ,udział, neofitów rzędu kilkudziesięciu procent; /Chmiel J. (1993)^[575.1]/ wyróżnia 3 podzakresy, ze wzrastającym stopniem hemerobii: α-euhemerobny (50) - trawiasta i zaroślowe zbiorowiska utrwalonych poboczy, skarp, nasypów przydrożnych, szlaków kolejowych, miedz i rowów melioracyjnych; β-euhemerobny (60) - stosunkowo stabilne zbiorowiska przychaci i przypłoci i γ-euhemerobny (70) - zbiorowiska segetalne pól uprawnych i ogródków przydomowych,

- stopień polyhemerobny (polyhemerobowy) (80) - siedliska silnie i nieregularnie lub jednorazowo przekształcane do postaci nie spotykanych w naturze, z inicjalnymi zbiorowiskami ruderalnymi o wysokiej niestabilności, o pionierskim charakterze; np. hałdy, wyrobiska, gnojowniki, silosy kiszonkowe, torowiska i szutrowe elementy pasów drogowych, wysypiska śmieci; cechuje się wysokim udziałem antropofitów i terofitów,

- stopień metahemerobny (metahemerobowy) (100) - siedliska skrajnie przeobrażone, zniszczone lub zatrute, bez sukcesji roślin naczyniowych.

Terminów hemerofobia i hemerofilia można użyć w odniesieniu do zbiorowisk roślinnych dla opisu związku z siedliskami o niskim lub wysokim stopniu hemerobii.

Można też je odnieść do gatunków, badając ich występowanie na siedliskach o różnym stopniu hemerobii. Taksony hemerofobne będą częściej związane z siedliskami o niskim stopniu hemerobii, mnie przekształconymi - tu większość spontaneofitów. Taksony hemerofilne są częściej związane z siedliskami o wysokim stopniu przekształcenia - tu przeważają antropofity. Wreszcie taksony mogą mieć szeroki lub wąskie spektrum preferowanej hemerobii siedlisk. Te o szerokim spektrum są bardziej obojętne na stopień hemerobii siedliska.

Tę kategorię podziału taksonów określa się podziałem synantropodynamicznym tj. ukazującym reakcję poszczególnych taksonów na oddziaływanie człowieka na siedlisko.

W publikacjach Chmiel J. (1993) — Flora roślin naczyniowych wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego i jej antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX. Cz. I ^[575.1] i Chmiel J. (1993) — Flora roślin naczyniowych wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego i jej antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX. Cz. II ^[575.2] dla nieco ponad 1000 gatunków części Wielkopolski są wyznaczone dwie wielkości:

H_śr - średni poziom hemerobii gatunku obliczany jako ważona średnia wartość stopnia hemerobii zajmowanych przez danych gatunek siedlisk, przyjmująca wartość w zakresie 0-100 odnoszącą się do wyżej podanych stopni hemerobii,

W_h - wskaźnik hemerobii gatunku przyjmujący wartość od -100 do 0 (przewaga tendencji hemerofobowych tj. zajmowanie siedlisk mało zmienionych) i od 0 do 100 (przewaga tendencji hemerofilnych tj. zajmowanie siedlisk poddanych znacznej antropopresji).

Grupy synantropodynamiczne są innym sposobem wyrażenia miejsca w spektrum hemerofobia ⇄ hemerofilia. Kwalifkację do grupy dokonuje się dla danego gatunku przez analizę splotu trzech czynników: 1. przynależności do grupy geograficzno-historycznej (inne znaczenie ma występowanie w siedliskach mało zmienionych gatunków rodzimych, a inne kenofitów), 2. typu hemerobii zasiedlanych siedlisk, 3. częstości występowania.

Metodologia analizy może być różna (choć co od istoty podobna) → patrz /Chmiel J. (1993)^[575.1]/ i /Jackowiak (1993)^[574]/. W wyniku analizy gatunki można uporządkować w grupy od skrajnie hemefobowych (i przez to narażonych na zanikanie lub ustępowanie przy przekształcaniu siedlisk przez antropopresję) do skrajnie hemerofilnych (poszerzających swoje występowanie w miarę wzrostu antropopresji).

W opracowaniu /Chmiel J. (1993)^[575.1]/ przyjęto następującą skalę wg malejącej hemerofobowości:

Ex - wymarłe - spontaneofity i metafity przez dłuższy czas nie stwierdzane,

E-1, E-2 - bezpośrednio zagrożone wyginięciem - spontaneofity i archeofity rzadko spotykane i występujące w zagrożonych siedliskach; realne jest ich zaniknięcie,

PE-1, PE-2 - potencjalnie zagrożone wyginięciem - spontaneofity niesynantropijne, często licznie występujące w sieliskach umiarkowanie zmienionych, efemerycznie w silnie zmienionych LUB apofity antropofity trwale zadomowione na siedliskach silnie zmienionych ale rzadko spotykane, bez tendencji do rozprzestrzeniania się,

N-1, N-2, N-3 - o zrównoważonej dynamice, nie ustępujące i nie ekspansywne - pospolite spontaneofity siedlisk słabo i średnio zmienionych (oligohemerobnych i mezohemerobnych) lub nieczęsto, ale trwale obecne w siedliskach silnie zmienionych (euhemerobnych) LUB ,apofity, i metafity ekspansywne tylko w niektórych typach siedlisk i na niewielkich powierzchniach (lokalnie ekspansywnie),

LI-1, LI-2 - słabo ekspansywne - pospolite spontaneofity właściwych sobie siedlisk słabo i średnio zmienionych, trwale i często obecne w siedliskach silnie zmienionych (euhemerobnych, rzadziej w polyhemerobnych) LUB apofity i archeofity pospolite we właściwych sobie siedliskach ,euhemerobnych, LUB kenofity rzadko występujuące w siedliskach silnie zmienionych,

SI-1, SI-2 - silnie inwazyjne - spontaneofity bardzo pospolite w szerokim zakresie siedlisk o każdym stopniu hemerobii LUB arecheofity bardzo pospolite we właściwych sobie siedliskach silnie zmienionych (euhemerobnych), przechodzące do siedliska o niższym lub wyższym stopniu hemerobii LUB kenofity w trwałych układach w siedliskach mało i średnio zmienionych albo często spotykane.

TI - totalnie inwazyjne - apofity o bardzo pospolite i występujące w siedliskach o każdym stopniu hemerobii, szczególnie liczni w silnie zmienionych LUB archeofity bardzo częste LUB kenofity w trwałych układach i w siedliskach mało i średnio zmienionych i jednocześnie bardzo często spotykane. ekspansywne tylko w niektórych typach siedlisk i na niewielkich powierzchniach (lokalnie ekspansywnie),

W opracowaniu /Jackowiak (1993)^[574]/ przyjęto literową skalę hemerofobii i liczbową hemerofilii [w nawiasie możliwy odpowiednik powyższej skali, przełożenie ścisłe nie jest możliwe]:

Ex - wymarłe [Ex],

E - bezpośrednio zagrożone [E-1] ,

V - silnie zgrożone [E-2] ,

P (P2, P2, P3) - potencjalnie narażone [PE]

PR - potencjalnie zagrożone [PE]

I - zagrożone - niepewne [PE]

1, 2 - stopień hemerofilii niski [N, LI]

3, 4 - stopień hemerofilii średni [LI, SI]

5, 6 - stopień hemerofilii wysoki [SI, TI]