krótko: jak czytać zapis wymowy
cir·si·um
si·le·ne
ni·we·a
syntetyczne zestawienie przyjętych w atlas-roslin.pl i grzyby.pl reguł wymowy nazw naukowych
| wszystkie litery czytamy "jak jest" chyba, że jak wyszczególnione poniżej | ||
| zapis | wymowa | uwagi, przykład wymowy |
|---|---|---|
| dwuznaki (dyftongi)
uwaga czasem dwa litery z poniższego zestawu to nie dyfton i czytane są z osobna, czasem w literaturze są one wtedy oznaczane np. tak Isoëtes
| ||
| au | ał | ałreus |
| ei | ej | tylko w wyrazach z greki np. klejstantium
często zbieg liter ei występuje w wyrazach złożonych, gdzie i jest łącznikiem czytanym z osobna np. herakleifolia
|
| eu | eł | tylko w wyrazach z greki np. ełtrochium
zwykle zbieg liter eu nie jest dyftongiem np. de.ustus i często w końcówkach np. *e.us
|
| ae | długie e | cēspitosa |
| oe | długie e | edipodium (oedipodium) |
| spółgłoski | ||
| c przed e, i, y, ae, oe | c | cespitosa (caespitosa) |
| c gdzie indziej | k | kaput (caput); ale zbitka ch to po prostu ch |
| v | w lub f | salwia (Salvia), sylwatika (sylvatica) |
| ch | ch | kochlearia (Cochlearia); wyrazy zapożyczone z greki |
| ph | f | feospora (Phaeospora); wyrazy zapożyczone z greki |
| rh | r | Rinantus (Rhinanthus); nieme h w wyrazach z greki |
| th | t | Rizinia (Rhizinia); nieme h w wyrazach z greki |
| qu | kw | inekwalis (inaequalis), kwerkus lub kferkus (Quercus); preferowane w; w Polsce wymawia się też jak kf |
| x | ks | ksantium (Xanthium) |
| su przed samogłoskami | sw | swekikus (suecicus) [457] |
| gu przed samogłoskami | gw | [457] |
| ngu polska osobliwość wymowy | ngw | sangwinea (sanguinea); stąd polski sangwinik |
| ti m.in. pomiędzy samogłoskami lub przed samogłoską | cj | lub w każdym przypadku ti |
| ti w zbiegach sti, xti, tti lub przed spółgłoską | ti | pistillatus; |
| s | s lub z | preferowane s; ale można wymawiać z w przypadkach, gdy s jest pomiędzy samogłoskami np. Roza, izotomus (rosa, isotomus) |
| samogłoski | ||
| i | i | ionoksanta (ionoxantha); w położeniu po c, s, n itp. nie zmiękcza spółgłoski, nadal pozostaje samodzielną głoską i |
| y na początku; przed samogłoską i gdy jest między nimi | j | julania (Yulania) |
| y gdzie indziej | y | afylla (aphylla) |
| nazwy osobowe i własne | jeśli nazwa nie jest w pełni zlatynizowana, to:
1. wymawiany zgodnie z oryginalną wymową plus łacińska końcówka np. gejdżea (Gagea)
LUB 2. wymawiamy jak zapisana i wg reguł wymowy nazw łacińskich np. gagea CHYBA, że to karkołomne, to wracamy do pkt. 1 np. eszszolcja (Eschscholzia) | |
wymowa nazw naukowych (łacińskich)
W nielicznych przypadkach podana jest znakiem długość samogłoski, tak jak w niektórych słownikach. Kreska pozioma nad samogłoską znaczy, że jest ona długa. Krótka samogłoska jest oznaczona odwróconą ku górze połową okręgu.
Z reguł wymowy łacińskiej i tradycyjno-botaniczno-polskiej podaję to co jest często spotykane i względnie łatwe do opanowania. Należy zwrócić uwagę na:
· dla większości słów "wymawiamy wszystkie samogłoski z osobna" np. del-to-i-des a nie del-toj-des, A-i-zo-on a nie Aj-zon, Co-to-ne-as-ter a nie Co-ton-as-ter i nie Co-to-nes-ter, patrz też niżej o podziale na sylaby,
· wplatając nazwę w zdanie nie odmieniamy jej przez przypadki tj. mówimy "Widziałem Poa annua"; w żadnym razie nie mówimy "Widziałem Poę annuę"; można odmieniać w ten sposób nazwy rodzajów gdy utarły się i są częścią polszczyzny np. "Czytałem monogriafię Lilium" lub "Czytałem moografię lilii" (w tym wypadku w piśmie z małej litery).
szczególne przypadki "odmiennej wymowy liter" w słowach łacińskich
· c przed y, i, e, ae, oe wymawiamy jak c, np. Cirsium - "cirsium", ale ...· w pozostałych wypadkach, w tym końcową głoskę, c wymawiamy jak k, np. np. Cucumis - "kukumis"; więc coccineus - "kokcineus"; [co ciekawe: w klasycznej mówionej łacinie, w Starożytym Rzymie, zawsze wymawiano c jak k, no ale później, w tym my botanicy po swojemu ...]
· zbitka liter ti przed samogłoską wymawiamy cj - np. łacińskie absentia — dało polskie słowo absencja; przed spółgłoską (pe-ti-o-la-tus) lub w zbitkach sti, xti, tti - zawsze wymawiamy ti (pis-til-la-tus)[456]
· dawne dyftongi ae oraz oe są w praktyce dwuznakami (digrafami) i wymawiamy jak jeden dźwięk, w wymowie tradycyjnej zawsze długie e (np. Poaceae - "po-a-ce-e"); w precyzyjnej wymowie (nie stosowanej w botanice) wymawia się oe→ö (układ jak do e, usta jak przy u), co jest trudniejsze, coś jakby "e trochę w kierunku y" np. aequalis - "e/ö-kwa-lis",
· w niektórych słowach zbitki liter ae i oe to nie dwuznaki i są wymawiane wtedy jako osobne samogłoski np. poeta, Hierochloe, Hippophae, (także polski aeroplan i poeta), czasem zaznaczana jest wtedy druga samogłoska znakiem umlautu np. Isoëtes,
· au wymawiany a[ł/u] (ł pośrednie do u, takie jak w autor)
· dyftong ei wymawiany ej; występuje tylko w słowach pochodzenia greckiego;
· dyftong eu wymawiany e[ł/u] (ł pośrednie do u, takie jak w Europa) jest bardzo rzadko spotykany np. eu-chlo-rus; częściej te samogłoski nie tworzą dyftongu np. a-lu-ta-ce-us
· zbitkę qu wymawiamy kw np. aqua — a-kwa,
· zbitkę ngu przed samogłoską wymawiamy ngw np. sanguineus — "sangwíneus",
· zbitkę su przed a, e wymawiamy sw np. suaveolens — "swawéolens",
· s wymawiamy s np. ramosus — "ra-mo-sus", rosa — "ro-sa" LUB (zgrzyta!) "z niemiecka" s pomiędzy samogłoskami wymawiamy z wtedy np. ramosus — "ra-mo-zus", rosa — "roza",
· x wymawiamy ks,
· ale przydechowe dwuznaki ch i ph wymawia się odpowiednio jako ch i f np. cochleátus — "koch-le-a-tus" i philo- — '"filo-"
· zbitkę sch- wymawia się sch np. Schizophyllum → Schi-zo-fil-lum[456]
· pochodzące z greki z wymawiamy jako z lub dz
· h w wyrazach łacińskich wymawiamy miękko lub możliwie twardo jako w hak, herbata lub angielskim horse
· y pochodzi ze słów greckich; y wymawiamy j:
1) na początku słowa (np. yulan - ju-lan); 2) gdy jest pomiędzy samogłoskami (np. delavayi - de-la-va-ji), jest ona wtedy funkcjonalnie spółgłoską; 3) gdy jest przed samogłoską
· w innych przypadkach y wymawiamy jak y, albo ü np. -phylla (-fyl-la "-listna")
— porównaj z -phila (-fi-la "-lubna")
wymowa nazw ukutych od nazwisk
a) zgodnie z ich brzmieniem w języku z którego pochodzą, poza latynizującą końcówką, którą wymawiany wg zasad ogólnych,
b) wymowa zgodnie z ogólnymi zasadami wymowy nazw łacińskich — czasem praktycznie niewykonalna np. Eschscholtziae,
c) pośrednia: wymawiamy znaki alfabetu łacińskiego w nazwisku jak napisane ale transliteracje "liter narodowych" wymawiamy "narodowo"[452].
Mocny przykład jak może różnić się wymowa nazwy odosobowej to np. Gagea wymawiana ga.ge.a lub gej.dże.a
Jeśli chodzi o akcent, to może on uwzględniać oryginał rdzenia wyrazu i w niektórych wypadkach odbiegać od łacińskiej akcentacji na 2 lub 3 sylabie od końca LUB można wymawiać akcent zgodnie z zasadami ogólnymi.[455][109]
W przypadkach tego typu podano w atlasie proponowane warianty wymowy rozdzielone znakami ||.
W praktyce, chodzi głównie o komunikatywność. Bez studiów nomenklatury, proste rozwiązanie, to stosowanie ogólnych reguł wymowy łacińskiej. Epipet zawadskii inne nacje wymówią najpewniej "zawad-z-ski", choć dla Polaków może być dość oczywista wymowa "zawa-dz-ki". Na stronach wielu taksonów jest akapit o nomenklaturze; w nim podano sugerowaną wymowę, ewentualnie z wariantami i czasem z komentarzem.
systemy wymowy łacińskiej
· zawsze c→k (Cirsium - kir-sium), ti→ti, s→s, y→ü (tak jak i z wargami jak do u),
· wymawiane są dyftongi ae→aj, oe→oj jak niemieckie ei w leider i eu jak w niemiecki Europa, przypomina to nasze aj, oj; inne dyftongi jak w podanej dalej wymowie tradycyjnej
· i na początku słowa przed samogłoską oraz pomiędzy samogłoskami wymawia się jak j (można nawet z przytrzymaniem (maior → majjor) tj. tak jak np. wymawiamy głoskę k w lekki)
· v przed samogłoską jak ł, poza tym jak u np. Veronica - łe-ro-ni-ca
· ngu przed samogłoską ngł np. sanguineus - san-głi-ne-us; qu→kł np. aquaticus - a-kła-ti-kus; su przed samogłoską sł np. suaveolens - sła-we-o-lens
· w wyrazach z greki i niektórych rdzennie łacińskich wymawia się z przydechem ch (kʰ), ph (pʰ), th (tʰ), z jak polskie dz
· i po spółgłosce nie zmiękcza jej i tworzy ze spółgłoską sylabę np. Abies - a-bi-es
Niewłaściwe jest dopuszczanie zupełnego bałaganu i niestosowanie się do kilku reguł utrwalonych tradycją w danej części Europy. Niechlujność wynika z wymowy łacińskich napisów "tak jak napisane" wg reguł czytania własnego języka, z ignorancji, częstej zwłaszcza w kręgu języka angielskiego, gdzie spotkać można w wymowie takie potworki dźwiękowe, jak wymawiana z angielska "ejmanajta" w miejsce Amanita (muchomor).
W przypadku nazw naukowych, zgodnie z historią rozwoju nauki i systemu edukacji w ostatnich wiekach, sugeruję trzymanie się ustalonej u nas wymowy tradycyjnej, gdyż nazwy naukowe roślin tylko korzeniami są w starożytności i swój rozwój przeżywały dopiero w średniowieczu i później. Stosować się więc należy do botanicznej tradycji wymowy którą jest wymowa północnoeuropejska, ewentualnie z polskimi naleciałościami. Dla ułatwienia na stronach wielu taksonów jest akapit o nomenklaturze; w nim i przy nazwach naukowych (dla nietrywialnych przypadków) podano taką wymowę, ewentualnie z komentarzem co do wariantów.
Polacy są w o tyle szczęśliwej sytuacji, że w większości przypadków wymowa nazw naukowych jest intuicyjna bo większość liter słowa wymawia się tak jak w polszczyźnie. Przeważnie poprawna jest też intuicja co do akcentowanej sylaby (druga lub trzecia od końca).
W praktyce są niuanse i szkoły wymowy botanicznej/medycznej/prawniczej, dotyczy to zwłaszcza s→z, ti, y, u w niektórych położeniach; czasem jakiś wariant "zgrzyta" w czyiś uszach, jeśli w (anty/pro)germańskich uszach profesora, lub (włosko/kościelnych) ojca przełożonego, to dla dobra własnego wymawiamy tak jak profesor lub szef.
podział na sylaby, długość sylaby
· przed samotną spółgłoską pomiędzy dwoma samogłoskami (tj. spółgłoska trafia do następnej sylaby) np. la-na-tus, ro-sa, a-qua (qu to także spółgłoska, wymawiana kw),
· słowa w obrębie zbitek głosek "muta cum liquida" bl, br, cl, cr, dl, dr, gl, gr, pl, pr, tl, tr nie dzielą się sylaby, stąd podział następuje przed taką zbitką, np. a-gri-co-la,
· przed ostatnią głoską zbitki innych spółgłosek np. sa-git-ta-ri-us,
· dźwięczne j pomiędzy samogłoskami podwaja się w wymowie i trafia do sąsiednich sylab np. major — maj-jor,
· przedrostki tworzą sylabę np. bi-fo-lia-tus.
Dla określenia sylaby akcentowanej ważne jest określenie długości sylaby (może być długa lub krótka).
· a) krótką zwykle będzie sylaba jeśli w sylabie za samogłoską jest samogłoska lub para muta cum liquida,
· b) długa jest sylaba zawierająca dyftong (au, ei, eu, ae, oe) lub samogłoskę, po których następują dwie lub więcej spółgłosek (przy tym: x bo KS, z bo DZ liczą się za dwie spółgłoski, ALE ch, ph, th, qu to jedna spółgłoska, muta cum lauda tj. połączenie [bcdgpt][lr] często liczy się też za jedną spółgłoskę).
· c) jeśli w sylabie po samogłosce jest jedna spółgłoska to długość może być różna, w zależności od długości samogłoski, jest długość należy sprawdzić w słowniku,
· c1) otwarta sylaba (zakończona samogłoską) z krótką samogłoską jest krótka;
· c2) wszystkie pozostałe sylaby są długie, także z zakrytą krótką samogłoską, bo reguła b)
akcent
W dwusylabowcach akcent jest zawsze na pierwszej sylabie (tj. przedostatniej), nawet gdy zawiera ona krótką samogłoskę.
W wielosylabowcach dla określenia akcentu trzeba określić długość przedostatniej sylaby; akcent pada na przedostania sylabę jeśli jest ona długa LUB na przed-przedostatnią jeśli przedostania jest krótka.
1) JEŚLI przedostatnia sylaba jest zakryta (zakończona spółgłoską lub półsamogłoską) lub zawiera dwudźwięk, lub dwuznak albo gdy ostatnia sylaba zaczyna się na x lub z, WTEDY przedostania sylaba jest długa i akcentowana np. ex-cel-sus (bo zakryta), A-do-xa (bo ostatnia na x), Ac-tae-a (bo dwuznak).
2a) Najczęściej słowa są akcentowane na przedostatnią sylabę jeśli jest ona odkryta np. offici-na-lis, ALE ...
2b) często słowa są akcentowane na przed-przedostatnią sylabę jeśli przedostania sylaba kończy się na i, u, y np. mono-gy-nus, can-di-dus, Campa-nu-la, ALE nie zawsze ...
2c) bo jest sporo takich ale z akcentowaną przedostatnią sylabą np. Ci-cu-ta, com-mu-nis,
2d) w szczególności jeśli słowo zawiera muta cum liquida to akcentowana jest przedostania sylaba np. Bo-try-tis, mimo zakończenia jej na i, u lub y.
3a) Jeśli na zetknięciu ostatniej i przedostatniej sylaby są samogłoski to przedostatnia będzie krótka więc akcent na przed-przedostatniej np. are-na-ri-us, A-bi-es, pi-ce-us, ALE ...
3b) nie stosują się do tej reguły niektóre słowa, zwykle greckiej proweniencji np. Centau-re-a, ja-ce-a
4) Przed-przedostatnia sylaba jest akcentowana w słowach złożonych z przyrostkiem greckiego pochodzenia (podaję stosowane w nazwach roślin i grzybów): -calyx, -cladus, -gamus, -genes, -graphus, -gynus, -lepis, -lobus, -philus, -phorus, -pterus, -sporum, -stachys, themus, -tomus, -trichus, -trix, -tropus, -typus, -xylon
alfabet grecki, transliteracja łacińska w nazwach
Litery oznaczające samogłoski podano w wariantach przydechowych, dla pokazania odmiennego losu przy latynizacji w nazwach roślin i grzybów. Tzw. przydech może być mocny, w realizacji na łacinę przekłada się na słyszalne [h] i (o ile) jest oznaczany, to przez przecinek (kształt jak c) nad samogłoską np. ἀ /U+0313 COMBINING COMMA ABOVE/. Przydech słaby nie jest słyszalny, (jeśli) jest oznaczany, to przez odwrócony przecinek nad samogłoską np. ἁ /U+0314 COMBINING REVERSED COMMA ABOVE/.
| litery greckie | transliteracja w nazwach biologicznych[452] | wymowa | przykłady, uwagi | nazwa | |
|---|---|---|---|---|
| Α α Ἀ ἀ Α α Ἀ ἀ Α α Ἀ ἀ | a | [ă] krótka Ᾰ ᾰ lub [ā] długa Ᾱ ᾱ | Acacia | alfa |
| Ἁ ἁ Ἁ ἁ Ἁ ἁ | ha | [ha] | Hapalopilus | |
| αι αι αι | ae, rzadko ai | [e] rzadko [ai] | Paeonia, Aira | dyftong alfa-jota |
| αἱ αἱ αἱ | hae | [he] | Haemanthus | dyftong alfa-jota z przydechem mocnym |
| αυ αυ αυ | au | [aŭ] | Daucus | dyftong alfa-epsilon |
| Β β Β β Β β | b | [b] | Briza | bēta |
| Γ γ Γ γ Γ γ | g | [g] | gigas | gamma |
| γχ γχ γχ | nch | [nch] | Sonchus, anchusa, rhyncho- | zbitka gamma-chi |
| γγ γγ γγ | ng | [ng] | Angelica (aggelikós, αγγελικος) | zbitka gamma-gamma |
| γκ γκ γκ | nk, nc | [nk] lub [nc] | Enkiantus, ancistro- | zbitka gamma-kappa |
| γξ γξ γξ | nx | [nks] | sphinx (w nazwach roślin i grzybów nie ma) | zbitka gamma-ksi |
| Δ δ Δ δ Δ δ | d | [d] | Dodecatheon | delta |
| Ε ε Ἐ ἐ Ε ε Ἐ ἐ Ε ε Ἐ ἐ | e | [ĕ] krótkie | Ebenus | epsilon |
| Ἑ ἑ Ἑ ἑ Ἑ ἑ | he | [hĕ] krótkie | Helenium | epsilon |
| ει ει ει | i lub e | [i] lub [e] | Erica, Potamogeton | dyftong epsilon-jota |
| ευ ευ ευ | eu, rzadko ev | [eŭ] lub [ew] | Teucrium, eu-, Evernia | dyftong epsilon-ipsilon |
| εὑ εὑ εὑ | heu | [heu] | bez przykładów w nazwach | dyftong epsilon-ipsilon z przydechem mocnym |
| Ζ ζ Ζ ζ Ζ ζ | z | [z] (w greckiej wymowie filologicznej [dz]) | Zea | zeta (dzeta) |
| Η η Ἠ ἠ Η η Ἠ ἠ Η η Ἠ ἠ | e lub (niekiedy gdy ostatnia) a | [ē] długie lub (niekiedy gdy ostatnia) [ā] | Aloe, Typha | eta |
| Ἡ ἡ Ἡ ἡ Ἡ ἡ | he | [hē] | Heracleum | eta z przydechem mocnym |
| Θ θ Θ θ Θ θ | th | [t] | Thesium | theta (teta) |
| Ι ι Ἰ ἰ Ι ι Ἰ ἰ Ι ι Ἰ ἰ | i | [i] lub [j] | Iris | jota |
| Ἱ ἱ Ἱ ἱ Ἱ ἱ | hi | [hi] | Hippuris | jota z przydechem mocnym |
| Κ κ Κ κ Κ κ | c, rzadko k | [k] | Cacalia | kappa |
| Λ λ Λ λ Λ λ | l | [l] | Melilotus | lambda |
| Μ μ Μ μ Μ μ | m | [m] | Lemna | mi (my) |
| Ν ν Ν ν Ν ν | n | [n] | Nerium | ni (ny) |
| Ξ ξ | x | [ks] | Xanthium | ksi |
| Ο ο Ὀ ὀ Ο ο Ὀ ὀ Ο ο Ὀ ὀ | o | [ŏ] krótkie | Orchis | omikron |
| Ὁ ὁ Ὁ ὁ Ὁ ὁ | ho | [hŏ] krótkie | Holosteum | omikron z przydechem mocnym |
| ον ον ον | um | [um] | Meum | gdy omikron-ni na końcu słowa |
| ος ος ος | us lub os | [ŭm] lub [ŏs] | Acanthus, Acinos | gdy omikron-sigma na końcu słowa |
| οι οι οι | oe | [e] | Phoenix | dyftong omikron-jota |
| ου ου ου | u | [u] | Anchusa | dyftong omikron-ipsilon |
| Π π Π π Π π | p | [p] | Peplis | pi |
| Ρ ρ Ρ̓ ῤ Ρ ρ Ρ̓ ῤ Ρ ρ Ρ̓ ῤ | r | [r] | Drypis | rho [ro] |
| Ῥ ῥ Ῥ ῥ Ῥ ῥ | rh | [r] | Rheum | rho z przydechem mocnym |
| ρρ ρρ ρρ | rrh | [rrh] | Glycorrhiza | zbitka rho-rho (przydech mocny) |
| Σ σ, ς Σ σ, ς Σ σ, ς | s | [s] | Seseli, stylus | sigma; znak ς gdy na końcu słowa |
| Τ τ Τ τ Τ τ | t | [t] | Tetralix | tau |
| Υ υ Υ̓ ὐ Υ υ Υ̓ ὐ Υ υ Υ̓ ὐ | y | y lub i | Drypis | ipsylon |
| Ὑ ὑ Ὑ ὑ Ὑ ὑ | hy | [hy] | Hyssopus | ipsylon z przydechem mocnym |
| Φ φ Φ φ Φ φ | ph | [f] | Philadelphus | phi [fi] |
| Χ χ Χ χ Χ χ | ch | [ch] lub [h] | Chelone | chi |
| Ψ ψ Ψ ψ Ψ ψ | ps | [ps] | Psylium | psi |
| Ω ω Ὠ ὠ Ω ω Ὠ ὠ Ω ω Ὠ ὠ | o | [ō] długie | Otites, Bromus | omega |
| Ὡ ὡ Ὡ ὡ Ὡ ὡ | ho | [hō] | horologium | omega z przydechem silnym |