strefy mrozoodporności (USDA)

Wylicza się i opracowuje mapy zasięgu stref oraz próbuje się określić w jakich strefach poszczególne gatunki roślin i ich odmiany mogą zimować (bez dużego ryzyka lub specjalnych zabiegów).

Strefy określone tą metodą odnoszą się do ściśle zdefiniowanych przedziałów średniej wieloletniej temperatury minimalnej (patrz objaśnienie po lewej).

Gdy rozmawia się o strefach mrozoodporności ludzie często myślą, że chodzi o najniższe, rekordowe, temperatury zimą. To tak nie jest, w strefach USDA nie chodzi o rekord najniższej temperatury, a o średnią z takich, corocznych, rekordów najniższej temperatury. Średnią z corocznych rekordów najniższej temperatury będzie zawsze wyższa temperatura niż absolutny rekord mrozu w całym badanym okresie. Np. w jednym roku było najmniej -40°C, w drugim było najmniej -25°C, w trzecim było -10°C — średnia z tych minimów to -25°C (strefa 5b) a nie strefa dla -40°C (strefa 3a). Nazywa się to średnią wieloletnią, bo cokolwiek warta średnia musi mieć za podstawę wystarczającą liczbę pomiarów. Przynajmniej trzydziestoletni okres jest potrzebny dla wyliczenia wiarygodnej średniej z rocznych ekstremów temperatury.

Im niższy numer strefy danego terenu tym niższa średnia wieloletnia minimalna temperatura zimą (czyli „statystycznie ujmując” tym większa szansa na ostrzejsze zimy). Przynależność jakiegoś terenu do strefy nie powie nam jakie były i jakie będą absolutne ekstrema temperatury zimowej, czyli jakie wystąpiły lub jakie mogą wystąpić w kolejnych latach najniższe temperatury zimowe. Strefy USDA to tylko (i aż) wieloletnia średnia z tych ekstremów. Jest to użyteczny wskaźnik ostrości zim i oceny stopnia ryzyka związanego z zimowaniem roślin w gruncie.

Patrząc na mapę trzeba pamiętać, że kartografowanie stref USDA jest siłą rzeczy bardzo zgrubne. Na mapie mamy do czynienia z generalizacją czyli uproszczeniami. W praktyce wiele zależy od mikroklimatu i lokalnych warunków terenowych. W stosunkowo łagodnej wg mapy strefie, zdecydowanie gorzej będzie na dnie kotlin lub u postawy stoków, gdzie spływa schłodzone powietrze i tworzą się zastoiska mrozowe. W strefie określonej jako zimna, na korzystnej przydomowej rabacie, osłoniętej od wschodnich wiatrów i położonej w wyspie ciepła aglomeracji miejskiej temperatura potrafi być o kilka stopni wyższa niż w przyległym terenie wiejskim.

Bezdyskusyjną zaletą stref USDA jest wyjątkowo proste kryterium wyznaczania i duży obiektywizm tej wartości w odniesieniu do terenu (wynika z prostej arytmetyki z pomiarów meteorologicznych).

Jednak uwaga! przywiązanie strefy do gatunku rośliny czy odmiany nie jest ani proste ani szczególnie obiektywne. Czytaj w kolejnym akapicie.

Od 1984 r. minęło sporo czasu. Wiele mówi się o ociepleniu klimatu itp. Czy po 30 latach strefy surowości zimy uległy zmianie na terenie Polski? Postanowiłem to sprawdzić. Wykonałem analizę dla okresu 1976-2011 (36 lat). Wziąłem pod uwagę teren Polski i obszary bezpośrednio przyległe.

Porównując obie wersje z 1984 roku i moją analizę z 2012 widać wyraźnie dwie grupy różnic. Pierwsza grupa wskazuje na to, że średnio zimy są mniej surowe. Z pewnym uproszczeniem można powiedzieć że dany teren awansował o 1/3 strefy (mowa o „strefach z literą”). W szczególności zniknęła z terenu Polski najsurowsza strefa 5b (przesunęła się dalej na wschód); łagodna strefa 7a (żółta) znacznie poszerzyła się obejmując większość Pomorza Zachodniego i Wielkopolski; umiarkowana strefa 6b (zielona) przesunęła się nieco na wschód i objęła niemal całe południe Polski.

Druga grupa różnic pomiędzy wersją z 1984 a nową bierze się, jak przypuszczam, z większej generalizacji (uproszczenia) tej pierwszej. Moja analiza zdaje się nieco bardziej szczegółowa (choć nie tak jakbym sobie tego życzył). Nieco większą precyzją mapowania stref można tłumaczyć następujące zmiany:

· najłagodniejsza strefa 7b (pomarańczowy), obejmuje na północnym zachodzie węższy pas wybrzeża Bałtyku ale za to sięga w wąskiej strefie wybrzeża (z małymi przerwami na Wybrzeżu Środkowym) niemal aż po Hel; formalnie rzecz biorąc sam Hel jest w strefie 8a (najmniej srogie zimy z racji otoczenia przez wodę) — ale nie należy z tego wyciągać zbyt daleko idących wniosków, bo na warunki uprawy roślin decydujący wpływ mają tam niskie temperatury okresu wegetacji i silne wiatry

· jęzor łagodnej strefy 7a (żółty) nie sięga tak daleko w górę Odry i na Przedgórzu Sudeckim; strafa ta jest też nieco węższa na Pomorzu Wschodnim niż na mapie 1984

· obszar Gór Świętokrzyskich jest surowszy, w strefie 6a (siny)

Historia przygotowania wersji stref mrozoodporności 2012

Bezpośrednią inspiracją do aktualizacji odwzorowania stref na terenie Polski była nowa wersja mapy USDA dla Ameryki Północnej. Poprzednia dla tego terenu była wykonana w 1990 roku. W roku 2012 opublikowano jej następczynię (liczoną dla trzydziestolecia 1976-2005).

Z porównania obu wersji wynika, że na terenie Ameryki Północnej strefy przesunęły się w wielu miejscach około pół strefy w kierunku mniej surowych zim (np. teren znajdujący się w strefie 5b wg. mapy z 1990r. jest na nowej w strefie 6a). Na niewielkich obszarach, głównie w centrum kontynentu i w górach tereny przeszły do stref nieco surowszych. Zmiany te mogą wynikać ze zmian w klimacie (ocieplenia). Ale i po części ze złożonego modelu matematycznego który pozwolił uwzględnić w obliczeniach nie tylko dane z pomiarów meteorologicznych ale (dla Ameryki Północnej) efekty związane z rzeźbą terenu, wpływem wielkich zbiorników wodnych i dużych miast. W efekcie mapa jest bardzo szczegółowa i w niskim stopniu podległa generalizcji - jej ziarno jest rzędu 1km. Dla porównania szacuję, że moje opracowanie ma generalizację 20-40× większą.

a. Można użyć pliku obrazka z mapą pobranego wprost ze stron atlasu, tak jak jest.

b. Na własnej stronie WWW lepiej jest linkować mapę bezpośrednio z mojego serwera. Planuję co kilka lat wykonywać nową analizę, a za tym nową wersję mapy. W międzyczasie mogę też ulepszyć mapę o ile pojawią się ku temu nowe przesłanki lub bardziej szczegółowe dane. Przy korzystaniu z linkowanej mapy zawsze będzie dostępna najnowsza, aktualna wersja mapy.

c. Można na podstawie mojej mapy narysować własny obrazek — należy wtedy po prostu zacytować źródło tj. zaznaczyć w ogólnie przyjęty sposób autorstwo tego opracowania mapy stref metodą USDA np. „wg Snowarskiego, 2012, www.atlas-roslin.pl”.

Nie trzeba mnie informować o wykorzystaniu mapy. Jeśli jednak chcesz podziękować, zapytać lub po prostu poinformować — kontakt jest w stopce każdej strony atlasu (tej też).

Poważnym brakiem, podawanych w literaturze przedziałów dla konkretnych gatunków czy odmian, jest bliżej nieokreślona wiarygodność takich informacji. Po części wynika to z samej beznadziejności próby określania strefy dla gatunku. W idealnej sytuacji trzeba by mieć wieloletnie (kilkudziesięcioletnie) obserwacje upraw konkretnych ras czy odmian w różnych warunkach w różnych lokalizacjach. Takich danych nie ma i nie będzie ze względów ekonomicznych, organizacyjnych i z samej istoty rzeczy. Brak więc większej liczby porównywalnych ze sobą, pewnych, pierwotnych informacji o zimowaniu roślin w najróżniejszych warunkach. To co jest, to dane mniej lub bardziej wyrywkowe. Dotyczą stosunkowo niewielu gatunków. Najwartościowsze są między innymi listy strat i uszkodzeń mrozowych po srogich zimach publikowane przez arboreta i ogrody botaniczne. Przy określaniu strefy dla gatunku lub odmiany pozostaje w praktyce tzw. metoda ekspercka, oparta na posiadanych danych i rozeznaniu eksperta lub ekspertów. Ryzykowna to metoda, bo z swojej natury graniczy gdzieś we mgle z metodą „na widzimisię”.

W jakimś stopniu cień na wiarygodność danych o strefach dla gatunków i odmian rzuca oczywisty przesadny, zrozumiały i naturalny, optymizm branży ogrodniczej i samych pasjonatów ogrodnictwa.

W miarę realistycznie można przyjąć, że graniczna (najchłodniejsza) podana strefa dla danego gatunku oznacza, że na sprzyjającym stanowisku roślina będzie rosła pewnie -naście lub -dziesiąt lat, ale w przeciętnej sytuacji raz na kilka/kilkanaście lat ± uszkodzi lub zabije ją ostra zima. Jeśli jesteśmy w strefie o 2-3 przedziały (literowe) cieplejszej od granicznej, to możemy czuć się dość bezpiecznie z naszymi nasadzeniami.

Strefy kórnickie w dużym stopniu korelują ze strefami USDA. Ale są i różnice. Np. rejon Gór Świętokrzyski jest strefą "trudniejszą dla roślin" niż by to wynikało ze stref mrozoodporności USDA 1984. A Kotlina Sandomierska i Pogórze Karpackie - w kształcie trójkąta opartego na ramionach Wisły i Sanu - korzystnie wyróżnia się (mimo nie najcieplejszych zim) długim i ciepłym okresem wegetacyjnym.

W nieco bardziej precyzyjnym zmapowaniu stref USDA w wersji z 2012r. (i kolejnych lat) ten feler raczej nie ma miejsca.