Iris hort. hort. [🔉 i·ris]

Kosaćce bródkowe to długowieczne byliny kłączowe zimujące w gruncie; kłącze jest grube i płoży się poziomo tuż pod powierzchnią ziemi. Są bardzo często spotykane w ogrodach, łatwe i wdzięczne w uprawie. W zależności od odmiany ich wysokość wynosi od kilkunastu centymetrów do około metra.

Poza okresem kwitnienia ozdobę stanowią wąskie, długie, ±sztywne zielone liście.

Kosaćce niebródkowe i gatunki botaniczne, potocznie zwane (od naukowej nazwy) irysami, to byliny kłączowe. Liczne z nich są uprawiane jako ozdobne byliny ogrodowe. Poszczególne gatunki różnią się wysokością, która może wynosić od kilku cm do 1.5 m.

W zależności od gatunku uprawia się je jako typowe byliny rabatowe lub w ogrodach skalnych; zarówno na glebach wilgotnych albo okresowo bardzo suchych. Są też gatunki gatunki z terenów mokradłowych, zdatne dla strefy brzegowej i bagiennej zbiorników i oczek wodnych.

Irysy bródkowe nie mają wysokich wymagań co żyzności gleby (tę można uzupełnić nawożeniem pogłównym), wskazane jest aby była wystarczająco przepuszczalna i aby nie stagnowała po opadach woda, nie może być podmokła. Kosaćce mają bardzo płytki system korzeniowy; dlatego ważne jest aby w okresie wiosennym gleba była stale dostatecznie wilgotna; w razie suchej wiosny konieczne jest nie za częste, ale obfite podlanie. Gleby bardzo lekkie, piaszczyste, należy wzbogacić próchnicą, torfem albo gliną, aby zwiększyć ich pojemność wodną. Bardzo ciężkie gleby można dodatkiem kompostu, piasku lub kory rozluźnić, aby po opadach nie stagnowała woda.

Korzystnie jest bezpośrednio po kwitnieniu zasilić nawozem, w międzyrzędzia (nie bezpośrednio na kłącza), kolejny raz można zasilić na przełomie sierpnia i września.

Bezpośrednio po kwitnieniu usuwa się pędy kwiatostanowe przez wyłamanie lub wycięcie u samej nasady. Liści nie usuwa się, także i zimą, chyba że są porażone przez choroby. Rośliny oczyszcza się dopiero wiosną.

Byliny odpowiednio prowadzone dość trwałe, ale pozostawione w tym samym miejscu, po kilku latach, wskutek przegęszczenia zaczynają gorzej kwitnąć. Mogą nawet zamierać. Opis odmładzania, przesadzania i rozmnażania jest podany niżej na stronie.

Kwiaty okazałe, u odmian wysokich powyżej 10 cm szerokości. Korona kwiatowa składa się z 6 płatków zebranych po trzy w dwóch okółkach. Górne trzy płatki tworzą okółek wewnętrzny; są one zwykle węższe i mogą być ±wzniesione tworząc kopułę. Trzy płatki zewnętrznego okółka są zwykle szersze i ±zwieszone.

Po kwitnieniu (maj lub początek czerwca) następuje przyrost nowych kłączy bocznych, w korzystnych warunkach główne z nich formują na swoim końcu pąk kwiatowy na przyszłoroczne kwitnienie, pozostałe słabsze po prostu zwiększają masę i złożoność karpy. W czasie po kwitnieniu należy dbać o to aby podłoże nie wyschło; korzystne jest ściółkowanie gleby na okres letnich upałów i nawożenie pogłówne. To okres decydujący dla kwiatów kolejnego sezonu.

Najlepszą porą na podział kłączy i przesadzanie jest okres spoczynku letniego. W tym czasie, w przeciwieństwie do wielu roślin bulwiastych i kłączowych, liście nie zamierają, tylko ustaje większy przyrost kłączy. Okres słabo wyrażonego spoczynku letniego następuje przeciętnie 4-6 tygodni po kwitnieniu, w końcu lipca i trwa do końca lata. Przyjmuje się, że optymalnie jest przesadzać w sierpniu, nie później jak do początku września. Zbyt późne przesadzanie utrudnia porządne ukorzenienie się i stabilizację roślin na nowym miejscu przed zimą. Ten czas jest też najlepszym na zakupy i wymianę kłączy pomiędzy kolekcjonerami.

Kłącza wykopuje się widłami amerykańskimi, w czasie pochmurnej pogody, z wyczuciem, tak aby nie uszkadzać korzeni. Jeśli chcemy uzyskać duże rozmnożenie, to odcina się ostrym nożem wszystkie nowe kłącza boczne, nawet drobne o ile mają własne liście. Gdy chodzi tylko o rozsadzenie wybiera się tylko silniejsze i większe odcinki ubiegłoroczne wraz z dwoma tegorocznymi kłączami bocznymi. Powierzchnia cięcia powinna być jak najmniejsza i równa; warto zasypać ją preparatem grzybobójczym. W razie potrzeby można użyć do rozmnożeń także starsze części karpy kosaćca, po uprzednim odrzuceniu zamierających lub uszkodzonych odcinków; zwykle wytworzą one jeszcze nowe kłącza boczne.

Przy sadzeniu ważna jest głębokość sadzenia. Kłącza kosaćca płożą się poziomo tuż przy powierzchni ziemi (na glebach ciężkich, ich górna część może wystawać do 1/3). Jedynie na glebach bardzo lekkich powinny być przykryte warstwą 2-3cm gleby. Ważne jest płytkie i ±poziome, proste rozmieszczenie korzeni. Uzyskuje się to przez sadzenie w wykopanym dołku lub rowku, kładąc kłącze poziomo na niewysokim kopczyku, na odpowiedniej wysokości i obsypując prosto rozłożone korzenie. Ziemię nad korzeniami (nie nad kłączem) należy ugnieść a po posadzeniu obficie podlać, potem podlewanie powinno być umiarkowane. Procedura przypomina sadzenie drzewek.

Przy uprawie rzędowej, stosuje się rozstawę rzędów co 30-40 cm, najwygodniej dla zabiegów uprawowych gdy rzędy są w poprzek zagonu. W rzędzie kłącza rozmieszcza się co 20-30 cm, na zakładkę względem poprzedniego rzędu. Dokładnie rozstawę należy skorygować pod wielkość odmiany, planowany sposób uprawy i zamierzony efekt.

Uprawia się olbrzymią liczbę odmian mieszańcowych; ich liczba znacznie przekracza 10 tysięcy.

Kolekcjonerzy i pasjonaci kosaćców stosują bardziej szczegółowy podział na klasy wg. różnych kryteriów. Np. wśród irysów bródkowych, , ze względu na wysokość, porę kwitnienia i takie cechy jak rozmiar kwiatów oraz pokrój kwiatostanu, wyróżnia się następujące grupy odmian:

SDB — Standard Dwarf Bearded — 20-41 cm wysokości; zakwitają gdy odmiany miniaturowe kończą kwitnienie; idealne do sadzenia na większych powierzchniach

BB — Border Bearded — identycznego rozmiaru i pokroju jak pośrednie (IB) ale kwitnące równocześnie z wysokimi (TB) i o podobnej wielkości (nieco mniejszych) kwiatach; z uwagi na mniejszą wysokość kwiatostany są mniej narażone na wyłamywanie przez wiatr i a kępy łatwiej komponować się na rabatach

MTB — Miniature Tall Bearded — pora kwitnienia późna (jak TB); od mających ten sam rozmiar, 41-70 cm, BB i IB odróżniają się delikatnym pokrojem, pędy kwiatostanowe są uderzająco cienkie a kwiaty drobniejsze niż u BB; dość egzotyczna kategoria z niedużą liczbą odmian

Wszystkie odmiany rozmnaża się wegetatywnie. Z nasion rozmnaża się w pracy hodowlanej nad nowymi odmianami lub gatunki botaniczne.