rozmnażanie roślin

Zabieg wymagany w przypadku niektórych gatunków roślin, polegający na wyprowadzaniu nasion ze spoczynku, przeprowadzany przed ich właściwym siewem. W tym czasie następuje dokończenie rozwoju zarodka i/lub rozkład substancji hamujących, i/lub uruchomienie intensywniejszych procesów biochemicznych. W ich efekcie możliwe staje się kiełkowanie.

Nasiona niestratyfikowane (u gatunków które tego wymagają), po wysiewie nie kiełkują lub kiełkują w niewielkim procencie, nierównomiernie, często przelegują w glebie do kolejnego sezonu/sezonów (w tym czasie, w okresie zimowego chłodu, następuje jakby naturalna stratyfikacja).

Najczęściej, dla roślin klimatu umiarkowanego, przeprowadzana jest stratyfikacja zimna. Zabieg ten imituje do pewnego stopnia naturalną sytuację, gdy nasiona leżą w glebie, przechodzą okres zimowy i kiełkują wiosną następnego roku lub w latach kolejnych. Stratyfikacja zimna polega na przetrzymaniu nasion w temperaturze kilku stopni powyżej zera (np. w lodówce, optimum to zwykle 4-6°C), wymieszanych z wilgotnym podłożem (najczęściej gruboziarnisty sterylny piasek lub torf, w proporcji 2-3 części podłoża na 1 część nasion), przez okres około kilku tygodni, kilku miesięcy, roku lub dwóch (dłużej lub krócej w zależności od gatunku). W tym czasie ważne jest aby nasiona miały wilgoć i dostęp tlenu. Co miesiąc lub (pod koniec stratyfikacji) co tydzień, miesza się nasiona z podłożem dla wyrównania ich warunków. Przed umieszczeniem nasion w podłożu do stratyfikacji namacza się je przez 1-2 doby.

W wielu przypadkach można skrócić okres stratyfikacji przez procedurę stratyfikacji zmiennocieplnej. Polega ona na tym, że przez pierwsze 1-3 miesiące trzyma się nasiona wymieszane z wilgotnym podłożem w temperaturze pokojowej (20-25°C i potem przechodzi się do klasycznej stratyfikacji zimnej. Taką procedurę zaleca się w przypadku nasion gatunków z rodzaju kalina (Viburnum).

Niektóre gatunki wymagają specjalnych procedur, z przejściem przez fazy ciepłe i zimne, np. niektóre gatunki lilia (Lilium) "lilii botanicznych".

Skaryfikacja to mechaniczne uszkodzenie łupiny nasiennej. Stosuje się ją u gatunkach o łupinie nasiennej nieprzepuszczalnej dla wody i tym samym nie pozwalającej na rozpoczęcie kiełkowania. Przeważnie dokonuje się skaryfikacji mechanicznej, przez pocieranie nasion papierem ściernym.

Termin wysiewu nasion roślin sezonowych zależy od terminu kiedy planujemy uzyskać kwitnące rośliny lub plon oraz od ich właściwości, w szczególności od czasu jaki potrzebny jest od wykiełkowania do wejścia w fazę kwitnienie i/lub od wytrzymałości na przymrozki i niskie temperatury.

Dla przygotowania rozsady (do wysadzania w maju) wysiew prowadzi się w szklarniach zimą lub wczesną wiosną. Rośliny o krótkim okresie wegetacji wysiewa się bezpośredni do gruntu, przeważnie w kwietniu lub na początku maja. W przypadku nielicznych gatunków jest możliwy bardzo wczesny wysiew do gruntu, na przedwiośniu lub siew ozimy.

Nasiona ozdobnych kwiatów dwuletnich wysiewa się przeważnie w końcu lipca, sierpniu lub na początku września.

Pozostałe nasiona, bylin, krzewów i drzew, wysiewa się w miarę możliwości technicznych, przeważnie wiosną lub na początku lata.

W przypadku części gatunków, przed wysiewem, nasiona muszą być poddane skaryfikacji i/lub stratyfikacji.

W szczególności nasiona warzyw można wysiewać rzutowo (np. rzeżucha, koper, rukola, rzodkiewka), rzędowo (np. rzodkiewka, marchew, pietruszka, cebula) lub punktowo w rzędach, pojedynczo (np. bób, fasola, groch, kukurydza) lub gniazdowo po kilka w jednym miejscu (np. warzywa dyniowate, pomidory, słonecznik), po wzejściu pozostawiając najsilniejszą siewkę z gniazda.

Po rozwinięciu kilku pierwszych liści, dla wysiewu rzędowego prowadzi się jednokrotnie lub wielokrotnie przerywkę, dla uzyskania odpowiedniego zagęszczenia. Pozyskane przy przerywce rośliny można niekiedy użyć jako sadzonki (np. burak ćwikłowy, sałata).

Wysadzanie do gruntu rozsady, tj. młodych roślin przygotowanych z siewu nasion w pomieszczeniach, jest standardowym lub jedynym sposobem uprawy wielu gatunków warzyw i kwiatów rocznych. Z uwagi na długi okres wegetacji, wysiew prowadzi się przed sezonem wegetacji lub na przedwiośniu, w cieple, w pomieszczeniach. Najwcześniej produkcję rozsady rozpoczyna się zimą, typowo zaś w okresie marzec-kwiecień.

W przypadku wielu gatunków, z uwagi na ekonomię miejsca lub inne czynniki, siewki pikuje się tj. na wczesnym etapie rozwoju rozsadza się rzadziej. Czynność tę wykonuje się jednokrotnie, w nielicznych przypadkach 2-3-krotnie. W przypadku niektórych gatunków pikowanie mobilizuje do lepszego rozwoju, tworzenia bogatszego systemu korzeniowego; np. w przypadku takich warzyw jak pomidory, papryka, kapusta, kalafior i seler. Przy pikowaniu siewki należy trzymać za liścienie, aby nie uszkodzić liści lub łodygi.

Przed wysadzeniem rozsady do gruntu hartuje się ją, tj. przystosowuje do ostrzejszych warunków. Hartowanie trwa 10-14 dni i polega na stopniowym przyzwyczajaniu do wzrostu poza pomieszczeniami. W tym czasie ogranicza się podlewanie i przez coraz to dłuższy czas wietrzy się pomieszczenie (lub wystawia na zewnątrz na czas do kilku godzin).

Przed samym wysadzaniem do gruntu należy rozsadę obficie podlać, aby rośliny były w pełnym turgorze. Wysadzać najlepiej podczas chłodnej i mokrej pogody, i w godzinach przedwieczornych, tak aby zmniejszyć szok wodny jakiemu podlegają rośliny z częściowo uszkodzonym systemem korzeniowym.

Rozmnażanie wegetatywne polega na uzyskaniu nowego egzemplarza rośliny z mechanicznie oddzielonej części rośliny matecznej lub z użyciem charakterystycznych dla danego gatunku części służących do rozmnażania wegetatywnego (bulwy, cebule, rozłogi, rozmnóżki itp.).

Uzyskany w ten sposób osobnik potomny jest identyczny genetycznie z matecznym - jest klonem. Sposobem wegetatywnym należy rozmnażać odmiany uprawne roślin ozdobnych, które nie przekazują wiernie swoich cech przy rozmnażaniu generatywnym (przez nasiona).

W ogrodnictwie zaletą rozmnażania wegetatywnego jest uzyskiwanie identycznego potomstwa. Wadą jest zwykle niewielka liczba nowych egzemplarzy, w porównaniu z mnożeniem przez nasiona. Jednak nie zawsze tak jest. Dla niektórych gatunków (np. liczne chwasty upraw) i większości odmian roślin ozdobnych może to być efektywniejsza lub jedyna możliwa metoda rozmnażania (np. odmiany o kwiatach płonnych lub jednopłciowych).

Metody rozmnażania wegetatywnego można podzielić na grupy:

sadzonkowanie — uzyskiwanie nowych roślin z odciętych fragmentów rośliny matecznej, odtwarzających w procesie regeneracji całą roślinę; w zależności od tego jaką część się używa mogą być to: sadzonki pędowe (a w szczególności: sadzonki pędowe zdrewniałe, sadzonki pędowe zielne, sadzonki pędowe częściowo zdrewniałe przy czym sadzonki dwóch ostatnich typów mogą być odcinane lub odrywane z piętką), sadzonki korzeniowe i sadzonki liściowe; specyficznym rodzajem są sadzonki pąkowe takie jak bulwki (zwykle w kątach liści na łodydze) lub "żyworodne" rozmnóżki z ± rozwiniętymi (zwykle tworzone w obrębie kwiatostanu lub na brzegu liści),

podział rośliny matecznej — uzyskiwanie nowych roślin z wykorzystaniem właściwych danemu gatunkowi tworów do tego służących (rozłogi — podział rozłogów, kłącza — podział kłączy, bulwy — podział bulw, cebule — podział cebul, odrosty korzeniowe — podział odrostów korzeniowych, w pewnym stopniu do tej kategorii należą sadzonki pąkowe, i sadzonki rozmnóżkowe [rozmnóżki]) albo prosty mechaniczny podział (rozerwanie lub rozcięcie) starszych egzemplarzy gatunków o pewnych typach wzrostu (np. bylin tworzących darnie),

odkłady, i kopczykowanie to metoda pośrednia pomiędzy sadzonkowaniem a podziałem — przez specjalne działanie tworzy się jakby "sztuczny rozłóg" i doprowadza się do wytworzenie na zwykłym pędzie korzeni w celu otrzymania ukorzenionych sadzonek pędowych,

szczepienie i okulizacja — łączenie dwóch egzemplarzy (zraza i podkładki) w jeden szczep.

Sadzonki zielne to sadzonki z pędów niezdrewniałych, ulistnionych.

Wykorzystuje się część górną część pędu (tak zwykle u bylin — sadzonki wierzchołkowe) lub odrzuca się szczytową część, o nadmiernie miękkich tkankach i nierozwiniętych liściach (tak zwykle z sadzonkami krzewów i drzew — sadzonki zielne) która zwiększa straty wody i najpewniej by zaschła.

Sadzonki te pozyskuje się z młodych pędów w początkowym okresie wegetacji. Zwykle od marca do czerwca (w przypadku bylin także z pędzonych pod koniec zimy roślin matecznych), wtedy też szybko się ukorzeniają. Sadzonki tego rodzaju pozyskiwane latem zwykle wolniej i gorzej się korzenią — w okresie późnoletnim należy używać do sadzonkowania jedynie silnych, dojrzałych pędów.

Sadzonki cięta tnie się w (zwykle) w niewielkiej odległości pod węzłem — korzenie przybyszowe tworzą się w węźle. U niektórych gatunków korzenie tworzą się w międzywęźlu np. kolkwicja chińska (Kolkwitzia amabilis), porzeczka (Ribes), wrzosiec (Erica), pięciornik (Potentilla). Wtedy można lub należy ciąć niżej pod węzłem.

Sadzonka powinna mieć długość 2-4 międzywęźli (minimum to jedno międzywęźle i dwa przynależne mu węzły). Jeśli długość sadzonki na to pozwala można z pędu niezdrewniałego przygotować dwie lub więcej sadzonek zielnych.

Cięte sadzonki muszą być w pełnym turgorze, nie należy dopuszczać do ich zwiędnięcia. W większości przypadków sadzonki zielne należy posadzić możliwie szybko w podłożu. Wyjątki to rośliny sukulentyczne gdzie należy przez 1-2 dni zasuszyć powierzchnię cięcia i rośliny ze znaczną ilością soku mlecznego lub żywicy gdzie należy odczekać kilkanaście godzin na jego wypłynięcie i usunąć wydzielinę w dole pędu.

Przed sadzonkowaniem w podłożu odrywa się liść/liście z najniższego węzła który będzie w podłożu. Pozostałe można skrócić lub pozostawić, w zależności od ich wielkości i możliwości ochrony przed zasychaniem w okresie ukorzeniania sadzonki.

U bylin tworzących rozety liściowe, takie odłączone od pędu przez oderwanie, wyłamanie lub rzadziej przez odcięcie ,określa się mianem sadzonki rozetowej. Jej nasada może być zielna lub często jest częściowo zdrewniała.

Sadzonki zielne bylin o pędach dętych muszą być pobieranie (przez cięcie lub wyłamanie) z piętką tj. z fragmentem ubiegłorocznego pędu, kłącza lub korzenia. W przeciwnym przypadku najpewniej nie wytworzą korzeni przybyszowych.

Sadzonki półzdrewniałe są w górnej części zielne, a ku nasadzie mniej lub bardziej drewniejące — z rozwijającą się korą wtórną zwykle brązowej barwy. Są to sadzonki ulistnione, z pędów tegorocznych.

Sadzonki częściowo zdrewniałe pozyskuje się z pędów tegorocznych wegetatywnych, później w sezonie wegetacji. Zwykle od sierpnia do końca wegetacji lub w przypadku bylin pod koniec zimy z przetrzymanych roślin matecznych. Optymalny termin jest różny u różnych gatunków.

W wielu przypadkach (acz nie zawsze) łatwiej korzenią się od sadzonek zielnych.

Sadzonki pędowe zielne i półzdrewniałe mogą być pobierane przez cięcie lub odrywanie/wyłamywanie tj. z fragmentem tkanek starszego pędu głównego (z piętką, rzadziej z fragmentem korzenia lub kłącza), zwykle ta część jest nieco zdrewniała.

Sadzonki odrywane u wielu gatunków szybciej się ukorzeniają. Łatwiej i szybciej też się je pozyskuje.

Nasadowa część odrywanego pędu to tzw. piętka (tak określamy ją w przypadku bylin). W przypadku wyłamywanych sadzonek krzewów lub drzew można precyzyjniej określać, że nasada jest z języczkiem (wydłużonym zadziorkiem ściągniętym z pędu głównego, składającym się z tkanki korowej i epidermy) lub "z piętką" gdy końcowe, cienkie partie języczka są odcięte a pozostaje twardsza, podkorowa część drewna oderwana z pędu głównego.

Sadzonki odrywane mogą być sadzonkami zielnymi lub sadzonkami półzdrewniałymi.

Przez pędowe sadzonki zdrewniałe rozmnaża się liczne krzewy i drzewa.

Materiał na sadzonki pobiera się z dobrze zdrewniałych pędów tegorocznych (rzadziej z pędów dwuletnich lub trzyletnich, zależy od gatunku lub stopnia dojrzałości pędów tegorocznych). Pobieranie materiału prowadzi się późną jesienią lub wczesną zimą, po opadnięciu liści, najlepiej po pierwszych mrozach, gdy roślina w pełni weszła w okres spoczynku.

Przy dużej ilości materiału na sadzonki przechowuje się go w temperaturze ok. 0°C, zabezpieczonego przed przesychaniem, np. przez zadołowanie. Wskazane jest możliwie szybkie przejście do przygotowania sadzonek z wyciętych pędów, w przypadku porzeczek (Ribes) należy to zrobić jesienią, w pozostałych, najpóźniej w grudniu i styczniu.

Przy cięciu sadzonek odrzuca się zwykle wierzchołkową, zbyt słabą część pędu. Pędy tnie się, na odcinki długości 15-25 cm, w przypadku bardzo długich międzywęźli przynajmniej z jednym międzywęźlem i dwoma węzłami. W dole tnie się prostopadle do pędu tuż pod węzłem i w dowolnym miejscu nad górnym węzłem. Pocięte sadzonki przechowuje się do wiosennego wysadzania, w temperaturze ok. 0°C lub nieco wyższej ale poniżej 10°C, powiązane w pęczki po 50-100 sztuk i zabezpieczone przed wyschnięciem, np. zadołowane w piasku, we właściwej orientacji pionowej.

Sadzić należy wcześnie wiosną, gdy tylko jest to możliwe, pionowo, w rowkach lub szparach, zagłębione w gruncie tak aby wystawał tylko ostatni węzeł z pąkiem/parą pąków (oczek). Ukorzenione wykopuje się późną jesienią, po zakończeniu wegetacji.

Sadzonki liściowe wykonuje się z całej blaszki liściowej (oderwanej z ogonkiem) lub z jej fragmentu. Szczegóły podane są na stronach gatunków.

Ten sposób rozmnażania stosuje się w przypadku wielu roślin ozdobnych strefy tropikalnej i sukulentów liściowych.

Zbliżonymi (przez morfologię) do sadzonek liściowych są sadzonki z łusek cebuli.

Sadzonki korzeniowe są często stosowane w rozmnażaniu bylin. Pozwalają na uzyskanie większego stopnia rozmnożenia niż w przypadku prostego podziału. Dla niektórych uprawianych roślin ozdobnych są głównym sposobem rozmnażania.

Przygotowuje się się je zimą, z przechowywanych w chłodzie roślin matecznych. Pozostałe części roślin matecznych mogą być użyte do rozmnożenia przez podział. Odcinki wykłada się poziomo, ukośnie lub pionowo ("górą do góry"), optymalny sposób zależy do sadzonkowanego gatunku, zwykle grube korzenie ustawia się pionowo, cienkie poziomo. Po wysadzeniu odcinków korzeni (szczegółowe wymagania podane na stronach odpowiednich gatunków), uzyskuje się ulistnione sadzonki w terminie wiosennym lub późnoletnim (szczegóły na stronach gatunków).

Rozmnażanie przez odkłady to sposób pozyskiwania ukorzenionych sadzonek, wykorzystujący skłonność łodyg roślin (pędów, gałązek lub gałęzi) do tworzenia korzeni przybyszowych. Pęd z którego pozyskujemy tą metodą sadzonki pozostaje częścią rośliny matecznej do czasu ukorzeniania i odcięcia.

Okłady najczęściej stosuje się dla pozyskania sadzonek z krzewów, w przypadku których ukorzenianie sadzonek pędowych w tradycyjny sposób jest zawodne.

Odkłady zwykłe (proste) uzyskuje się przez nagięcie ku ziemi pędu (tak że ma formę U-kształtną), przymocowanie go kulką i obsypanie przylegającej do ziemią części, z pozostawieniem końca pędu na powierzchni (kontynuuje on swój wzrost na długość). Przysypany odcinek pędu należy oczyścić z liści i pędów bocznych. Można nieco naciąć pęd od spodu, od strony rośliny matecznej,. Przez osłabienie przepływu asymilatów ku roślinie matecznej, prowokuje się szybsze ukorzenianie.

W przypadku długich i wiotkich pędów (np. u pnączy) można stosować odkłady powtarzane (wielokrotne), gdy pęd jest przysypany w kilku miejscach (wężowo zanurza się i wynurza z ziemi).

Odkłady poziome uzyskuje się przez płaskie ułożenie pędu na dłuższym odcinku na powierzchni ziemi i przymocowanie go. W miarę wybijanie pionowych pędów bocznych obsypuje się je do wysokości 20 cm.

Powyższe metody odkładów można stosować tylko dla pędów odpowiednio elastycznych.

Odkłady pionowe (kopczykowanie) tj. bez przyginania pędów, wykonuje się przez obsypanie (kopczykowanie) krzaków; w efekcie uzyskuje się ukorzenienie dolnych odcinków poszczególnych gałęzi/pędów. Jeśli kopczykuje się wybijające pędy rośliny matecznej, obsypywanie musi być stopniowe, w miarę ich wzrostu.

W przypadku roślin o sztywnych łodygach, w przypadku których trudne lub niemożliwe jest dogięcie ich do ziemi, można tworzyć tzw. odkłady powietrzne. Uzyskuje się je przez obwinięcie części pędu utrzymującym wilgoć materiałem np. torfem, izolowanym przez wysychaniem folią. Taki pakiet należy utrzymywać w stanie wilgotnym przez konieczny dla wytworzenia korzeni przybyszowych czas. Dla przyśpieszenia tworzenia korzeni przybyszowych, przed założeniem pakietu, łodygę w dolnej części planowanego odkładu obrączkuje, się lub utrudnia się przepływ substancji w dół przez silne obwiązanie łodygi drutem.

Ukorzenienie odkładów zajmuje od kilku tygodni do wielu miesięcy (tak zwykle w przypadku krzewów). Ukorzenione odkłady odcina się od rośliny matecznej i traktuje dalej jak zwykłe ukorzenione sadzonki.

Częstą metodą rozmnażania (zwłaszcza bylin) jest mechaniczny podział (przez rozerwanie lub rozcięcie) starszych egzemplarzy gatunków. Także stosowany jest podział darni lub kępiastych krzewinek i krzewów tworzących liczne odrosty korzeniowe.

Podziału zwykle dokonuje się wczesną wiosną, przed ruszeniem pełnej wegetacji lub jesienią, pod jej koniec. Można także dzielić wiosną i latem, poza okresem kwitnienia.

W wyniku podziału zwykle uzyskuje się niewielki stopień rozmnożenia (kilka do kilkunastu egzemplarzy). Jest to też sposób na odmłodzenie starszych nasadzeń. "Nowe rośliny" otrzymują większą przestrzeń na korzenie i żyzne podłoże. Przy okazji podziału pozbywa się starszych partii i stymuluje regenerację, intensywny wzrost nowych partii.

Sadzonki z kawałków kłączy. Do produkcji sadzonek pobiera się aktywne, młode odcinki kłączy, czasami wystarcza odcinek tylko z jednym oczkiem (pąkiem śpiącym).

na razie patrz — bulwy

Każda część rośliny służąca populacji danego gatunku do rozprzestrzeniania się (zajęcia nowego miejsca) i/lub rozmnażania (zwiększenia liczebności egzemplarzy).

Typowe diaspory generatywne to nasiona, owoce, owocostany a diaspory wegetatywne to rozłogi, kłącza, bulwy, rozmnóżki a nawet cała roślina lub jej fragment (łodygi, liście, korzenie i ich cząstki) zdolne do odtworzenia całości. U paprotników, mszaków i grzybów diasporami są także zarodniki i fragmenty plechy lub specjalne rozmnóżki utworzone z części tkanek.