Pędy i ich modyfikacje
pąk, pączek — liściowy, kwiatowy, mieszany, wierzchołkowy, boczny, śpiący, spoczynkowy, przybyszowy
lat. gemma; niem. Knospe; ang. bud; cz. pupen
pączek kwiatowy: lat. gemma alabastrum; niem. Blütenknospe; ang. flover bud, floral bud.; cz. květni pupen
pączek przybyszowy: lat. gemma adventitia; cz. nahodilý pupen, adventivni pupen
Pąk to zawiązek który daje początek pędom z liśćmi lub kwiatom. Jeśli w pączku znajdują się zawiązki liści to mówimy o pąku liściowym, jeśli kwiatów to jest to pączek kwiatowy, jeśli liście i kwiaty to jest to pąk mieszany.
Pąki nie rozwijające się przez dłuższy czas są pąkami śpiącymi (spoczynkowymi). Stan spoczynku może trwać tylko przez zimę lub przez wiele lat — np. u wielu drzew z pąków śpiących tworzą się liczne nowe pędy po przycięciu gałęzi.
Pączek przybyszowy tworzy się poza standardowym miejscem, w dowolnym organie rośliny np. na korzeniach, umożliwia rozmnażanie wegetatywne.
cierń
kolec
Niezbyt długi, twardy, silnie zdrewniały, sztywny, zaostrzony, szydlasty prosty lub rozgałęziony twór obronny powstały w wyniku przekształcenia pędu, liści lub korzeni. Może to być przekształcony pęd (śliwa tarnina (Prunus spinosa), głóg (Crataegus)), liść (berberys (Berberis)), przylistek (robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia)), poza naszą florą występują też ciernie korzeniowe.
Odmiennie jest w przypadku kolców które są wytworami skórki i warstw pod nią leżących jednak do kolców nie dochodzą wiązki przewodzące (malina, jeżyna (Rubus), róża (Rosa)).
rozłogi
lat. stolo, stolonis; cz. výběžek, šlahoun, odnož
Rozłogi (stolony) to wyrastające z nasady łodygi lub z kłącza cienkie, płożące się pędy o długich węzłach, zwykle naziemne, rzadziej podziemne, służące do rozmnażania się i propagacji wegetatywnej.
U ziemniaka (Solanum tuberosum) podziemne stolony kończą się bulwą pędową (jadalna część ziemniaka).
bulwa
zgrubienie pędu podziemnego o kształcie kulistym lub wydłużonym; w odróżnieniu od cebuli nie ma mięsistych liści
bulwocebula
bulwa przypominająca wyglądem cebulę bo jest z zewnątrz okryta suchymi łuskami liściowymi, wnętrze jej stanowi jednak zwykła bulwa tj. spichrzowe zgrubienie pędu; bulwocebule występują np. w rodzaju krokus (Crocus), mieczyk (Gladiolus)
cebula
pęd podziemny w kształcie kulistym lub jajowatym zbudowany z silnie skróconej łodygi (zwanej piętką) i mięsistych jajowatych liści
cebule przybyszowe
dodatkowe cebule tworzące się z pączków bocznych na silnie skróconym pędzie (na piętce);
cebule przybyszowe mogą tworzyć się u samej podstawy piętki - wtedy będą mniej lub bardziej odsunięte od cebuli matecznej, mogą też tworzyć się na wyższych piętrach piętki - wtedy będą początkowo wciśnięte między mięsiste łuski cebuli macierzystej i przez to będą spłaszczone, dopiero po zaschnięciu zewnętrznych łusek cebuli macierzystej cebule przybyszowe mogą rozrastać się swobodnie
głąbik
ang. scape
bezlistny pęd, wyrastający z kłącza lub szyjki korzeniowej, zwykle kwiatostanowy; występuje u wielu astrowate s.l. (Asteraceae), w rodzaju pierwiosnek (Primula), rosiczka (Drosera) i innych
Ulistnienie
ulistnienie
ulistnienie okółkowe, okółek
lat. folia verticillata; niem. Quirle, Wirtel; ang. whorl, verticil
okółkowy — niem. quirlig, wirtelig; ang. whorled, verticillate; lat. verticillatus
Typ ulistnienia gdy na jednej wysokości, tj. w tym samym węźle na pędzie wyrastają trzy lub więcej liście np. w rodzinie marzanowate (Rubiaceae).
ulistnienie naprzeciwległe
lat. folia opposita; niem. gegenständig; ang. opposite; listy vstřícné
ulistnienie nakrzyżległe
lat. folia decussata; cz. křižmostojné listy
Typ ulistnienia okółkowego z węzłami (okółkami) dwulistnymi naprzeciwległymi, gdy w kolejnym węźle liście są ustawione pod kątem 90° w stosunku do poprzedniego węzła;
ulistnienie skrętoległe
lat. folia alternata; niem. wechselständig, spiralig; ang. alternate ; cz. střidavé listy
Typ ulistnienia gdy w każdym węźle wyrasta jeden liść, liście w kolejnych węzłach są przesunięte o określony kąt i linia poprowadzona pomiędzy nimi tworzy helisę (spiralę), pionowa linia łącząca liście ułożone nad sobą to prostnica a kąt zawarty pomiędzy dwoma sąsiednimi prostnicami to kąt dywergencji , rodzaj ulistnienia skrętoległego jest określony przez schemat dywergencji
- ułożenie naprzemianległe (dwuszeregowe), liście na dwóch prostnicach a kąt dywergencji równy 180°, schemat dywergencji = 1/2
- bardziej skomplikowane schematy dywergencji można obserwować np. w ustawieniu kwiatów w koszyku słonecznika (Helianthus annuus).
Węzeł to miejsce na łodydze na którym wyrasta liść lub okółek liści. Odcinek pomiędzy dwoma węzłami to międzywęźle, jego długość i stosunek długości do długości przynależnych liści może mieć wartość diagnostyczną.
Liście specjalne
liść odziomkowy, liść łodygowy
Liście odziomkowe wyrastają przy ziemi — z podziemnego pędu (kłącza ) lub z nasady łodygi tj. taki liść wygląda jakby wyrastał z ziemi lub na poziomie ziemi.
Kształt i inne cechy diagnostyczne są zwykle lepiej wyrażone w przypadku liści odziomkowych — chyba że klucz lub opis gatunku zwraca uwagę na inne. Jednak, jeśli opis nie precyzyje o jakie liście chodzi należy domniemywać że chodzi o odziomkowe lub nie ma większych różnić pomiędzy liśćmi odziomkowymi i łodygowymi.
Duża liczba liści odziomkowych może być zebrana w formie rozety, różyczki liściowej.
różyczka liściowa, rozeta liściowa
skupienie gęsto ułożonych liści (z reguły odziomkowych) na silnie skróconej łodydze, zwykle blisko podłoża
liścień, liść zarodkowy
liść (u jednoliściennych) lub para liści (u dwuliściennych) wykształcony w czasie rozwoju zarodka w nasieniu; podczas kiełkowania może wydostać się na powierzchnię, zazielenia się wtedy i jest pierwszym narządem fotosyntetycznym siewki lub może pozostać w łupinie nasiennej, w glebie, jako organ spichrzowy odżywiający rosnącą siewkę; liścienie są z reguły nietrwałe i szybko odpadają
Pęd płonny to pęd na którym nie tworzą się kwiaty. Na pędach kwiatowych wyrastają pojedyncze kwiaty lub ich grupy zebrane w kwiatostany.
Sposób wzrostu
podnoszący się pęd
Pokrój dość sztywnego pędu, który początkowo pokłada się a następnie stopniowo, po łuku, prostuje się i przybiera pokrój wzniesiony.
pęd pokładający się
lat. caulis decumbens; cz. stonek poléhavý
Pokrój dość wiotkiego pędu, który biegnie ±równolegle do podłoża, opierając się o nie, jedynie przy końcu łukowato ± wznosi się, silniej im bliżej zakończenia.
rodzaje rozgałęzień pędu
rozgałęzienia widlaste (dychokladia, dychotomia, anizotomiczne lub izotomiczne) i boczne (holokladia)
lat. ramificatio hemiblastica; cz. větvení vidličnaté
O rozgałęzieniu widlastym decyduje fakt podziału wierzchołka wzrostu a nie forma rozgałęzień. I tak pędy rozgałęziające się widlasto mogą przypominać pędy jednoosiowe (przy podziale anizotomicznym) i przeciwnie — pędy dzielące się wieloosiowo na dwa naprzeciwległe pędy boczne (tzw. pozorne rozgałęzienie widlaste) mogą przypominać rozgałęzienia dychotomiczne.
Gdy dzieli się wierzchołek wzrostu pędu na dwa niezależne, mówimy o rozgałęzieniach widlastych. Określamy je terminem dychokladii w przypadku pędów lub bardziej ogólnym terminem rozgałęzienia dychotomiczne, które odnosi się nie tylko do roślin posiadających pędy ale także np. plech. Rozgałęzienia widlaste występują najczęściej u roślin niższych. U roślin naczyniowych z dychokladią mamy doczynienia np. u widłaków (Lycopodiopsida), stąd zresztą nazwa tej grupy roślin.
Jeśli obie nowe osie podziału widlastego są równie dobrze rozwinięte rozgałęzienie jest izotomiczne. Gdy jedna z osi wyraźnie dominuje (jest osią główną) rozgałęzienie jest anizotomiczne.
rozgałęzenia jednoosiowe (monopodialne)
lat. ramificatio monopodialis; cz. větvení monopodiální
rozgałęzenia wieloosiowe (sympodialne)
lat. ramificatio sympodialis; cz. větvení sympodiální
Rozgałęzienie wieloosiowe (sympodialne) ma miejsce gdy główną oś pędu wyznaczają pędy różnego rzędu rozgałęzień. Dzieje się tak dlatego, że pęd główny powyżej miejsca rozgałęzienia rośnie słabo odsunięty na bok lub całkowicie kończy swój wzrost w miejscu rozgałęzienia, a jego rolę przejmuje pęd 1. rzędu. Ten po pewnym czasie analogicznie rozgałęzia się, kończąc lub osłabiając swój wzrost, więc rolę osi głównej pędu przejmuje rozgałęzienie 2. rzędu, itd. Jeśli pędy niższego rzędu kontynuują swój wzrost i rozgałęziają się to są słabsze i zepchnięte na bok przez kolejny odcinek osi głównej pędu.
rozgałęzenia wieloosiowe pozornie widlaste
W przypadku gdy rozgałęzienie sympodialne następuje z dwóch naprzeciwległych pąków bocznych na szczycie pędu, który dalej nie rośnie, tworzą się rozgałęzienia widlastej formy. Mamy wtedy doczynienia z pozornymi rozgałęzieniami widlastymi (pozornie dychotomiczne).
Takie rozgałęzienia są u pędów jemioły pospolitej (Viscum album), lilak pospolity (Syringa vulgaris) i w kwiatostanie typu wierzchotka dwuramienna.
wierzchołek wzrostu
inne polskie nazwy — stożek wzrostu, merystem wierzchołkowy, m. apikalny